Translations

Pikpik

by Elizabeth Joy Serrano-Quijano
Translated from Cebuano by John Bengan

Cebuano

Sa unang higayon nga kaabot kog Malita, nalipong ko sa byahe. Labaw pa man diay sa Kennon Road ang pagkabitin-bitin sa dalan, ilabi na sa may Barangay Kidalapong.

Sa wa pa ko nibyahe, gitugonan ko sa akong Lola Lumanda nga di magkompyansa kay daghan mamikpik sa Malita.

“Kung pikpikon ka sa di nimo kaila, pikpika og balos kay aron di ka madutlan sa iyang patakod o hilo,” mao kini ang tugon ni Lola Lumanda sa ako.

Nakahinumdom ko sa gisulti sa akong kailang teacher sa Barangay Lacaron. Daghan sab daw mamikpikay ug manghiloay sa Lacaron mao nga di siya gapatakag kaon o inom, ilabi na kung wa siya kabalo asa kini gikan.

Dugang niya, ang mamikpikay mangitag biktimahon bisan kinsa, ilabi na kung dili nila kaila. Pikpikon ka nila bisag wala kay sala sa ila. Bale magluya sila kung di sila makapikpik o makahimog kadaot sa uban. Morag evil power daw.

Kay kuno millennial, di ko motuo sa pikpik nga adunay dalang lanag ug kadaot sa lawas.

Tungod sa akong pagkamaestra naabot kog Malita, kay trabaho man ang gipangita. Wa nay higayon nga mamili pa. Halos duha ka oras ang byahe gikan Matanao hangtod Malita. Wa koy kaila o paryente sa maong lugar apan dala ang pag-ampo, nangunay kog sulong sa langyaw nga lungsod sa habagatang dapit sa among probinsya.

“Kutob lang ka sa Warehouse, dayon naog ka. Sakay kag payong-payong. Otso lang ang plete pahatod ka sa SPAMAST,” mao nay gisulti sa akoa sa HR.

Tungod kay dalaga ug way kabilinggan, abtik kong nilayat ug nanimpalad sa Malita. Sa una, ang Malita parte sa Davao del Sur, apan kay nauyonan man sa kadaghanan nga matunga ang probinsya, nahimo na kining sakop sa Davao Occidental.

Samtang nagbyahe ko padulong sa Malita, akong nakita nga sagad sa mga tanom sa ilang lungsod kay mga lubi, saging, ug mga mangga. Mga usa ka gatos ka likoan ang akong nabati. Samtang nagsuray-suray ang van, ang akong mga tinai mora pod nagtuyok-tuyok. Wala kay makita kung dili mga bungtod ug awaaw. Adunay pipila ka balay daplin sa dalan. Sagad niini mga payag nga kawayan ang bungbong ug sin ang atop.

Una ka makaabot sa Poblacion adunay mga bata ug edaran na nga maglukdo og galon nga tubig. Dali ra ka makabalo kung duol na ang baranggay kay daghan mang nakabutang nga You are now entering Barangay Tubalan” o Barangay Lacaron o di ba kaha, Barangay Kidalapong.

Sa akong pag-abot sa Malita, nahuwasan ko kay nakalabang na sa bitin-bitin nga dalan. Apan gibati sab nako ang kahadlok, kay bisag dili motuo, naa lagi daw mamikpik. Mao nga mabinantayon kaayo ko sa akong palibot.

Pag sakay nako sa payong-payong, gisulti nako kung asa ko paingon.

“Bag-o pa ka diri, Ma’am?” ang pangutana sa drayber. Nitando lang ko ug nagkuot sa akong pink nga pitaka ug sinsilyo aron iplite. Pag-abot nako sa eskwelahan, malipayon ug mapahiyomon ang mga nisugat sa ako.

Sa nagsugod na ko sa klase ug nakaila na nako ang akong mga estudyante, nahimuot ko sa ilang mga pangutana. Kay taga Matanao man ko, ang pagtuo nila, daghan daw mga nitibo sa among lungsod nga manghiloay, mamikpikay.

Di sab sila motuo nga naa koy dugong Blaan kay hawod kuno ko mo-English. Makatawa ko nga masuya. Kay ngano, ang mga nitibo di diay kabalo mo-estoryag English?

Ako sab silang gipangutana kung tinuod bang naay mamikpik sa Malita. Ang tubag nila, wala.

Nibalos sab silag pangutana kung tinuod ba na naay mamarang ug mamikpik sa Matanao. Misiga akong mata ug abtik nga milimod sa maong akusasyon. Malingaw ko maghunahuna sa mga tinuohan ug mali nga panghadlok sa mga tawo sa ubang lugar, sama pananglit sa sulti nga sa Siquior daghang wakwak.

Nabati nako ang kainit sa pagtagad ug pagka-honest sa mga tawo sa Malita. Kadtong nahulog ang akong cellphone, gitawagan nako ni ug nakurat na lamang ko nga naa na kini sa guard house sa eskwelahan kay giuli sa mga batan-on nga nakapunit niini.

Tungod sa mga tawo ug sa iyang natural nga kanindot, nahigugma dayon ko sa Malita. Ang iyang dagat gahapak og parat nga hangin. Ang kainit sa lugar di hapdos sa panit.

Pipila ka bulan ang milabay, nikalit lang ko og suka. Ang sulod sa akong tiyan morag naay gakumot nga kamot. Wa ko kasabot sa akong gibati. Mora na gyod kog mamatay sa kasakit sa akong tiyan. Namugnaw ang tibuok kong lawas ug nagkurog ang akong mga tuhod. Nipaspas ang pitik sa akong kasingkasing. Gitabang ko sa akong mga ka roommate ug gihaplasan nilag efficascent ang akong tiyan ug ulo. Nagsuka kog taman; naa nay sagul dugo ang akong suka. Naa say kolor itom, green, ug brown sa akong suka.

Ingon sa akong ka roommate, “Ma’am dalaon na gyod ka namo sa district hospital kay di na maayo imong kondisyon.”

Wa ko kahinumdom kung unsay akong tubag. Nakamata na lang ko nga naa nay nakakabit nga dextrose sa akong kamot. Naa na ko sa ospital ug wa koy kauban sa kwarto. Gusto ko mo-estorya, gusto ko motindog ug molihok apan ang akong mata lang ang akong malihok.

Nadungog nako nga naay nag-estorya gawas sa akong kwarto. Pagsulod nila, una nakong nakita si Lola Lumanda nga guol kaayo og dagway. Naghilak si Lola. Sa luyo niya naay tiguwang nga lalaki nga wa ko kaila.

Tungod kay di gyod ko kalihok, gipiyong-piyong nako ang akong mga mata Misamot og tiyabaw si Lola.

“Gipikpik imong apo, Nang” matod pa sa kauban ni Lola.

“Mao lagi ning bataa ni, gahig ulo. Di magpatuo. Giingnan nako nga di magkompyansa,” ingon ni Lola samtang gigunitan akong kamot.

Di nako makita kung unsay dala sa kauban ni Lola apan dungog kaayo nako ang iyang gisulti.

“Lalaki ang namikpik sa iya. Tingali napasakitan niya ug naay gitago nga kahiubos. Kinahanglan kontrahon nato iyang pikpik ug ibalik ni sa iyaha.”

Wa na ko masayod sa sunod nga nahitabo, apan pagkasunod nakong mata, makalihok na ko ug gaan na ang akong gibati. Wa na ko sa Malita kay gidala na diay ko sa Dominican Hospital sa Digos.

Naayo ra gyod ko. Wa naghisgot si Lola kung naunsa gyod ko. Base sa akong medical certificate, food poisoning ang nahitabo sa akoa. Wa na misugot si Lola nga mobalik ko sa Malita. Iya kong gipa-resign. Giteks ko sa akong mga estudyante ug nangumusta sila sa akoa.

Gihunahuna nakog taman ang mga panghitabo kadtong wa pa ko nagsuka. Wala koy mahinumdoman nga naa koy nakaaway nga tawo. Kinsa kaha ang akong napasakitan nga lalaki ug nahiubos siya sa akoa? Bisag unsaon nakog hunahuna, wala gyod koy mahinumdoman.

Ang ako lang mahinumdom kay adunay estudyante nga niduol sa akoa. Nihangyo siya nga papasaron nako siya bisan wa siyay sulod-sulod sa akong klase.

Tungod kay bag-ohay lang siya namatyan og Lola, naluoy ko sa iya ug ako siyang giingnan nga pabuhaton nako siyag project. Nalipay siya sa akong tubag ug paglakaw niya, iya kong gipikpik.

Elizabeth Joy Serrano-Quijano received a BA in Mass Communication from Holy Cross of Davao College, where she developed her dedication to journalism and passion for creative writing. She works as a college instructor, teaching Development Communication at Southern Philippines Agribusiness and Marine and Aquatic School of Technology (SPAMAST)–Malita, Davao Occidental. She is proud of her Igorot, Kapampangan, and Blaan roots. Her writing is also her advocacy for the indigenous people of Davao del Sur, Philippines.

John Bengan is a writer who teaches at the Department of Humanities in the University of the Philippines Mindanao. His work appears in Likhaan 6, Kritika Kultura, BooksActually’s Gold Standard, and Cha: An Asian Literary Journal, among others. He holds an MFA in creative writing from the New School. His literary translations appear or are forthcoming in Words Without Borders, World Literature Today, and LIT.

FROM Volume 69, Number 2

Related